Marc van Bijsterveldt, 18 oktober 2025

Symposium met Stephen Macedo
In het kielzog van covid: over het falen van de geschoolde klasse

Op 17 oktober 2025 was prof. Stephen Macedo (Princeton University) te gast bij de Universiteit Utrecht. In een redelijk gevulde collegezaal leidde hij het publiek door het boek In Covid’s Wake; How Our Politics Failed Us, dat hij schreef met Princeton-collega Frances Lee. ‘Er is nog weinig te merken van een zelfkritische analyse.’

‘Het leek alsof de wereld gek geworden was, en alles wat we ooit hadden bedacht in één klap was vergeten.’ Het citaat is van Anders Tegnell, de Zweedse tegenhanger van ‘onze’ Jaap van Dissel. Ingrid Hoofd, universitair hoofddocent Media en Performance Studies aan de Universiteit Utrecht, opent met deze uitspraak haar inleiding van het symposium. Het citaat symboliseert de verbazing die ook Stephen Macedo overviel toen hij met Frances Lee in de geschiedenis dook van wat wel de grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog wordt genoemd: de covid-pandemie en de aanpak daarvan. Die aanpak behelsde een ongekende ontketening van staatsmacht via noodmaatregelen. Een groot deel van de wereldbevolking werd onderworpen aan een hele reeks zogeheten ‘niet-farmaceutische interventies’, die neerkwamen op het platleggen van het openbare leven via lockdowns, afgedwongen thuiswerken, en sluitingen van scholen en horeca. Plus allerlei ver- en geboden, zoals een mondkapjesplicht.

Onderdrukte tegenspraak

Dat alles kon alleen maar, aldus Hoofd, door het langdurig opschorten van democratische procedures en het onderdrukken van tegenspraak. En door het compleet negeren van alle bestaande wetenschappelijk onderbouwde scripts voor de omgang met epidemieën, zoals die nog tot in 2019 waren gepubliceerd door onder meer Wereldgezondheidsorganisatie WHO. Hoofd: ‘Als academicus zag ik met afgrijzen hoe ‘wetenschap’ misbruikt werd voor politieke doeleinden. En hoe onze universiteiten zich daar kritiekloos naar voegden, kennelijk zonder zich te bekommeren om de noden van studenten en andere jongeren. En zonder enig verzet tegen de censuur – op sociale media en in de reguliere media – van kritische academische stemmen die vraagtekens zetten bij het beleid.’

Waar was ‘links’?

En waar was al die tijd eigenlijk ‘links’, dat normaal gesproken toch zo kritisch is op beleid dat ongelijkheid bevordert en democratische waarden met voeten treedt? Hoe kon één enkel narratief zo snel de overhand krijgen, met amper tegenstand uit de hoek van progressieve denkers en politici? Deze vragen, die Hoofd opwerpt, lagen ook aan de basis van het onderzoek dat Macedo en Lee in hun boek beschrijven. In een hoog tempo – maar kraakhelder en overzichtelijk – leidt de Princeton-hoogleraar zijn Utrechtse publiek door de hoofdlijnen van hun goed gedocumenteerde publicatie. Macedo schetst in de inleiding daarvan openhartig hoe hij begin 2020 na het boodschappen doen zijn kleding onmiddellijk in de wasmachine gooide en de gekochte spullen dagenlang in de kelder liet, uit angst voor een meegebracht virus. Lang niet iedereen in de supermarkt was immers op de in de VS destijds voorgeschreven twee meter afstand gebleven. Inmiddels klinkt Macedo volgens zijn studenten soms net als Robert F. Kennedy Jr., de (controversiële) huidige gezondheidsminister onder Trump.

Scheiding langs partijlijnen

Dergelijk gedrag, zo schrijft Macedo, was ‘far from eccentric’ in covid-tijd, met name in de zogeheten Blue States, ofwel de staten met een Democratische meerderheid. Het boek laat een enorme scheiding in beleid én het volgen van het dominante covid-verhaal zien, die vrijwel volledig langs de partijlijnen Democratisch-Republikeins loopt. Met veel strengere beperkingen in de Democratische staten en een duidelijk losser beleid in de Republikeinse, waar bijvoorbeeld de scholen soms al na een paar maanden weer opengingen (terwijl ze in het ‘blauwe’ Californië tot in 2021 gesloten bleven). Overigens zonder significante verschillen in termen van infecties, ziekte, sterfte en andere meetbare medische uitkomsten, zoals Macedo en Lee met statistische analyses laten zien…

Pandemische draaiboeken overboord

Met ruim 80 sheets – die het publiek regelmatig tot een verbaasd gemompel brengen na weer een volgende absurditeit uit drie jaar monomaan covid-beleid – vertelt Macedo een overtuigend verhaal over een wereld die inderdaad gek leek te zijn geworden. Alle in de tientallen jaren daarvoor ontwikkelde pandemische draaiboeken gingen overboord na een juichend WHO-rapport over de aanpak door China. In dat land had ‘een daadkrachtige overheid’ gesteund door ‘een toegewijde bevolking’ eensgezind dat nieuwe virus weten terug te dringen (althans volgens de goeddeels uit Chinezen samengestelde WHO-delegatie). De doodklap voor een terughoudend beleid kwam toen het Britse Imperial College op 16 maart 2020 stelde dat ‘als we niets doen’ nog vóór de zomer 2,2 miljoen Amerikanen en een half miljoen Britten zouden sterven. Dit worstcasescenario van hoofdmodelbouwer Neil Ferguson werd wereldwijd door de media als voorspelling gepresenteerd. Vanaf dat moment gold: ‘There is no alternative!’ en ‘dus’ ging alles op slot. Behalve in het Zweden van Anders Tegnell (en Macedo en Lee laten overtuigend zien wat uiteindelijk de – veel betere – uitkomst dáár zou zijn, in termen van oversterfte, mentaal welbevinden van jongeren en onderwijsprestaties).

Nóg strenger beleid

De belangrijkste conclusie van Macedo en Lee: de ‘waarheidzoekende instituties’ – wetenschap, universiteiten, journalistiek – hebben opzichtig gefaald. En hoewel er inmiddels iets meer ruimte lijkt te zijn, is er nog altijd weinig te merken van een zelfkritische analyse van de positie die ‘de geschoolde elites’ in covid-tijd kozen (Francis Collins, toenmalig directeur van de National Institutes of Health in de VS, is een van de weinige uitzonderingen). Juist de klassieke liberale voorvechters van democratische waarden waren al die tijd merkwaardig stil, zegt Macedo. Zoals de voorheen altijd uiterst kritische en bepaald niet bange American Civil Liberties Union, die nu in alle talen zweeg. Politiek ‘links’ ontpopte zich in de VS intussen juist als fanatieke voorstanders van een nóg strenger beleid. En zagen er geen been in om met regelrechte censuur (Macedo wijst op een uitspraak van het Hooggerechtshof die de dubieuze rol van de Biden-regering hierin aantoont) dissidente geluiden het zwijgen op te leggen.

Kritiek uit eigen gelederen

In een reflectie brengt een panel van drie (zie kader) nog een paar nadere punten naar voren. Volgens discussieleider Ewald Engelen is het belangrijk dat dit boek uitgerekend komt van twee leden van ‘de liberale klasse’; academici van de progressief georiënteerde Princeton University. Het boek valt nadrukkelijk de ‘groupthink’ ter linkerzijde aan, en de kritiek wordt misschien beter gehoord als die uit de eigen gelederen komt. Hoopgevend is dat In Covid’s Wake tamelijk positief is ontvangen, vertelt Macedo desgevraagd. Onder meer in The Daily, de veelbeluisterde dagelijkse podcast van de New York Times, en met een gesprek bij Jake Tapper van CNN. Margo Trappenburg verwondert zich in een reactie over het contrast tussen Blue en Red, maar, zo zegt ze tegen Macedo: ‘Bij jullie véchten politici er tenminste nog over. Hier zag je wel buitenparlementaire actie, maar verder was én is het covid-beleid volkomen gedepolitiseerd. Nederland heeft een boek als dit nodig.’

Lage drempel voor noodwetgeving

René ten Bos is het daarmee eens. En wat hem betreft moet daar dan ook een kritische analyse van de ‘rise to power’ van de epidemiologie in. Volgens hem is er te veel dogmatiek in dat vak geslopen; de epidemiologie als bètawetenschap, die geen ruimte meer laat voor gezonde scepsis en twijfel (Ten Bos: ‘Twijfelen is een vaardigheid!’). Hij noemt het een verontrustende trend, waarvan we de gevolgen in covid-tijd hebben meegemaakt. Het niet kunnen aanvaarden van onzekerheid leidt bij politici die ‘de wetenschap’ volgen tot ‘cosmetische daadkracht’, een term uit het boek die Ten Bos ijzersterk vindt. Josette Daemen signaleert een andere riskante ontwikkeling: de securitizing van beleid. ‘Als veiligheid hét leidende principe wordt – koste wat het kost – haal je ingrijpende beslissingen weg uit het politieke debat. Dan gelden ineens heel andere regels, en burgerrechten doen er ook niet meer toe. Ik denk dat covid de drempel heeft verlaagd om naar noodwetgeving te grijpen. Zoals we recent hebben gezien in de poging van de Nederlandse regering om zo immigratie in te dammen.’

Naïef over democratische instituties

Techniekfilosofe Martijntje Smits vraagt zich vanuit de zaal af of covid de deliberatieve praktijken van een gezonde democratie heeft ondermijnd, of dat de crisis eerder heeft blootgelegd dat ze eigenlijk al niet meer goed functioneerden. Macedo: ‘Sommigen zeggen in een reactie op ons boek dat wij misschien al die jaren naïef zijn geweest. En inderdaad ten onrechte geloofden dat de ‘waarheidzoekende instituties’ de democratie stutten tot het moment dat covid kwam. Ik ben er hoe dan ook heel anders naar gaan kijken, met dank aan de alternatieve media, de substacks en een initiatief als U.S. Right to Know, dat heel wat boven tafel heeft gekregen via Freedom of Information-verzoeken. Zij komen vaak met veel leerzamer informatie dan de New York Times.’

Kritische lessen toepassen

Een andere vraag uit de zaal is hoe we het in Nederland dan wél in beweging krijgen. Hoe komen we tot een (zelf)kritische evaluatie van onze covid-aanpak? Daemen: ‘Ik vrees dat covid voor veel mensen niet zo’n groot thema is. Intussen zie je bij andere issues vergelijkbare mechanismen van opgelegde eenstemmigheid. Misschien moeten we niet proberen om heel expliciet over covid te praten, maar onze kritische lessen toepassen op actuele thema’s. Dus er wel naar verwijzen, maar in een breder verband.’ Trappenburg: ‘Laten we de pluraliteit in het debat blijven bevorderen. Als docent probeer ik dat steeds te doen, door uiteenlopende onderwerpen aan te dragen en daarbij ook de verschillende posities te laten zien.’ Ten Bos heeft over het covid-debat in elk geval niet veel illusies: ‘In Duitsland is er onderzoek naar gedaan, en een schamele 4% van de academici daar vindt een evaluatie van het covid-beleid zinvol. Ik denk dat we ons moeten realiseren dat wij in deze zaal toch de uitzonderingen zijn.’

• Stephen Macedo is hoogleraar Politics aan het University Center for Human Values van Princeton University
• Margo Trappenburg is universitair hoofddocent bij Bestuurs- en Organisatiewetenschap aan de Universiteit Utrecht en bijzonder hoogleraar Grondslagen van het maatschappelijk werk aan de Universiteit voor Humanistiek
• Josette Daemen is postdoctoraal onderzoeker aan het Instituut Bestuurskunde in Den Haag (onderdeel van de Universiteit Leiden)
• René ten Bos is hoogleraar Filosofie van de managementwetenschappen aan de Radboud Universiteit, en voormalig Denker des Vaderlands
• Ewald Engelen is publicist en hoogleraar Financiële geografie aan de Universiteit van Amsterdam