In tijden van crisis klinkt vaak de oproep om experts te volgen. Politiek en media benadrukken de noodzaak van daadkracht boven draagvlak. Maar deze technocratische tendens roept weerstand op. Hoe groot is de invloed van experts op besluitvorming? Waarom lijkt de Nederlandse democratie vatbaar voor technocratie? En hoe kunnen we hier weerstand tegen bieden?

Op woensdag 12 maart vond hierover een debat plaats in het Stadhuis van Utrecht. Sprekers waren Dirk-Jan van Vliet (auteur van Tegen technocratische tendensen en gemeenteraadslid D66), Rosanne Hertzberger (directeur Wetenschappelijk Instituut NSC), Eefje Cuppen (directeur Rathenau Instituut en hoogleraar Governance of Sustainability) en Martijntje Smits (techniekfilosoof en lid van Vierde Golf).

Is Nederland een technocratie?

Moderator Robert Vernooy opent het debat met de vraag: Is Nederland een technocratie, waarin besluitvorming vooral gebaseerd wordt op adviezen van experts? Democratie kost immers veel tijd. Heb je in tijd van crisis misschien liever een stel deskundigen? Een aanwezige in de zaal reageert: Dat hangt ervan af wat je onder een crisis verstaat.

Dirk-Jan van Vliet bespreekt zijn essay Tegen technocratische tendensen (link). Hij wijst erop dat hedendaagse technocratische neigingen samenhangen met een opvatting van vrijheid als ‘met rust gelaten worden’. Hij pleit voor een ander vrijheidsbegrip, geïnspireerd door de democratische idealen van het oude Athene, waarin alle burgers actief reflecteerden op politieke onderwerpen. In de huidige tijd is deze reflectie uitbesteed aan volksvertegenwoordigers, die het op hun beurt vaak weer uitbesteden aan experts – een ‘tweetrapsuitbesteding’ die je niet moet willen.

Ter illustratie geeft hij een voorbeeld: stel dat in Utrecht steeds meer kinderen overgewicht hebben. Een professor adviseert om snackbars te weren en geen vergunningen meer af te geven bij scholen. Moet dit advies direct worden opgevolgd? Nee, volksvertegenwoordigers moeten eerst een debat voeren over de onderliggende waarden. Van Vliet ziet burgerberaden als mogelijke oplossing om de kloof tussen experts en burgers te overbruggen.

Geloof in maakbaarheid, sturing van buitenaf

Martijntje Smits stelt dat Nederland officieel een democratie is, maar in de praktijk een technocratische cultuur kent. Het geloof in maakbaarheid en ‘one best way’-oplossingen overheerst. Sinds de coronapandemie spelen meer en meer besluitvormingsprocessen zich af achter gesloten deuren, wat de noodzakelijke transparantie ondermijnt.

Daarnaast zijn er invloeden van bovenaf: denk aan Centraal Planbureau dat de haalbaarheid van verkiezingsprogramma’s beoordeelt. Of aan de sturende invloed vanuit organisaties zoals de Wereldbank en de WHO, en de Europese Commissie, die zelf stevig belobby’d worden door wereldwijd opererende bedrijven. Juist in crisistijd is dit extra problematisch, omdat de controle dan uit handen wordt gegeven juist op het moment dat we niet kunnen weten wat de beste oplossing is. Bij een crisis zoals Tjernobyl of Covid is iederéén expert, zoals Tjeenk Willink ook al aangaf in mei 2020 in Buitenhof.

Bovendien wordt de term ‘crisis’ strategisch gebruikt, aldus Smits: door een situatie als crisis te bestempelen, verdwijnen alternatieve perspectieven uit beeld. Het concept Post Normal Science uit de jaren ’90 bevatte al een pleidooi om juist bij complexe, onzekere en controversiële problemen niet alleen experts te betrekken maar juist ook burgers, beleidsmakers en activisten te laten meedenken.

Democratisch tekort in de coronapandemie

Rosanne Hertzberger, voormalig NRC-columnist, voormalig NSC-Kamerlid en voormalig lid van de parlementaire enquêtecommissie corona, vertelt hoe ze in 2019 het boekje “Het grote niets” schreef over hoe er te veel vertrouwen is in de wetenschap. En dat ze dit direct herkende bij aanvang van de coronapandemie. Er was een democratisch tekort. Het Outbreak Management Team (OMT) had een te grote invloed. En zoals de Onderzoeksraad voor de Veiligheid al aangaf, er is bestuurd met noodverordeningen. De Kamer werd buitenspel gezet. De grote rol die de veiligheidsregio’s kregen was alleen in het begin logisch.

Volgens Hertzberger wordt wetenschap soms misbruikt om politieke belangen te dienen. Wetenschappers maken altijd keuzes in wat ze onderzoeken, als gevolg van hun eigen mensbeeld, of conflicts of interest, en deze keuzes beïnvloeden de uitkomsten. Tijdens de coronacrisis waren de gebruikte modellen en rekeninstrumenten vaak zwak, en mensen voelden dat er iets niet klopte.

Eefje Cuppen, directeur van het Rathenau Instituut, reflecteert op haar rol binnen het Maatschappelijk Impact Team (MIT) tijdens de coronacrisis. Zij merkte dat het MIT fragmentarische kennis had en minder invloedrijk was dan het OMT. Ze pleit voor bredere kennisintegratie en het ontwikkelen van een ‘maatschappelijke waarde’: de M-waarde als tegenhanger van de R-waarde in virologie.

Selectieve inzet van experts, informatiecontrole

Een terugkerend thema in het debat is de selectieve inzet van experts. Rosanne Hertzberger merkt op dat politici en beleidsmakers vaak experts kiezen die aansluiten bij hun standpunten. Dit ondermijnt de objectiviteit. In het recente Baliedebat over hoe de zorg onder druk kwam te staan tijdens corona bleek: de experts klopten wel degelijk aan, maar zij werden niet beluisterd!

Daarnaast komt de rol van media en informatiecontrole aan de orde. Hertzberger noemt het voorbeeld van Hugo de Jonge, die vaccin-sceptici als bedreiging zag en hen probeerde te marginaliseren. Dit leidde tot een situatie waarin afwijkende meningen niet meer serieus werden genomen.

Volgens Martijntje Smits speelt hetzelfde bij het conflict in Oekraïne. Hoogleraar Jolle Demmers werd publiekelijk aangevallen door journalisten vanwege haar kritische analyses. Vanuit de zaal wordt de vraag gesteld hoe we kunnen zorgen dat mensen hun mond nog open durven te blijven doen: hoe breng je veiligheid terug in de discussies?

Hertzberger wijst op een recent rapport over kweekembryo’s, en wat de bevolking daarvan vindt. Zij zet zich in voor een goede politieke discussie hierover, die ruimte biedt voor de zorgen van burgers. En ze vindt dat ook wenselijk bij andere complexe onderwerpen zoals pensioenen, macro-economie, klimaat en stikstof.

Hoe herstellen we de democratische cultuur?

Eefje Cuppen stelt dat wetenschap niet eenduidig is: er bestaat een breed spectrum van rollen die wetenschappers kunnen aannemen, van activist tot objectieve bemiddelaar. Zij merkt daarnaast dat ministeries haar instituut steeds vaker vragen om beleidsopties, terwijl het hun eigen taak is om die te formuleren op basis van aangereikte informatie.

Vanuit het publiek wordt gesuggereerd dat de Eerste en Tweede Kamer meer als burgerberaad zouden kunnen functioneren, in plaats van als een ‘Muppet Show’. Dirk-Jan van Vliet sluit zich daarbij aan en benadrukt dat politici meer vanuit waarden moeten denken en zich minder moeten verschuilen achter rapporten. Een herwaardering van politieke reflectie, vanaf het onderwijs tot aan de Kamer, is noodzakelijk om de huidige technocratische tendenzen te beteugelen.

Tot slot

Er is behoefte aan meer transparantie, brede kennisintegratie en politieke reflectie op waardenniveau. Burgerberaden en het stimuleren van maatschappelijk debat kunnen bijdragen aan een weerbaardere democratie, waarin zowel expertise als volksvertegenwoordiging een rol spelen. De uitdaging ligt in het creëren van een politiek klimaat waarin verschillende perspectieven worden gehoord en serieuze afwegingen worden gemaakt, op een transparante manier. Juist ook in tijden van crisis.