In de loopgraven van de vrede – Russians at War

Russians at War is een documentaire van de Canadees-Russische documentairemaakster Anastasia Trofimova waarin ze gedurende zeven maanden een Russisch peloton op Oekraïens grondgebied volgt. Tijdens eerdere vertoningen op de filmfestivals van Venetië (staande ovatie) en Toronto (commotie), is de documentaire controversieel geworden omdat het Russische propaganda zou zijn. Toen duidelijk werd dat zowel IDFA als Movies That Matter de film niet (meer) programmeerden, bracht dit de Vierde Golf ertoe ter wille van een open debat mogelijkheden te zoeken om dat alsnog te doen. Woensdag 26 en donderdag 27 maart vonden de twee ‘protestscreenings’ plaats. De eerste in academische setting, te weten het auditorium van Leiden University College (LUC) in Den Haag, de tweede in Grand Café Utopie Den Haag. Vanwege de ontstane onrust – protest van diverse kanten, vragen in de media, een brief van de Oekraïense ambassade – volgt een uitgebreid verslag.

1) LUC – academische vrijheid en het vertonen van de documentaire

Om binnen te komen moeten de bezoekers door een groep demonstranten van de Oost-Europese studentenvereniging ABBA die fel tegen de voorgenomen vertoning is en zelfs om een verbod vroeg. Helaas willen zij de documentaire niet zien, om er pas daarna over te oordelen. Verschillende Vierde Golf’ers gaan in gesprek met de demonstranten. In de dagen hieraan voorafgaand heeft de Oekraïense ambassade gemeend zich er ook in te moeten mengen en gevraagd om deze vertoning af te blazen. De universiteit is daarin niet meegegaan, want: academische vrijheid. Decaan Koen Caminada benoemt bij zijn inleiding dat universiteiten ook met gevoelige onderwerpen ruimte moeten blijven bieden voor kritische betrokkenheid.

Zoals medeorganisator Maja Vodopivec, universitair docent Peace & Conflict Studies aan de universiteit van Leiden in Trouw zegt op de beschuldiging dat de film Russische propaganda zou zijn: “Dat is feitelijk onjuist”. De afgelopen dagen ontving zij tweeduizend spam-en-haatmails. “De Russische autoriteiten zouden deze film nooit goedkeuren. Het toont de totale wanorde in het Russische leger, met onbetaalde soldaten die zich afvragen wat ze aan het front doen. Aan het einde zie je de talloze graven van Russische soldaten die voor niets zijn gestorven.”

Waarom is het volgens Vodopivec belangrijk om ook een menselijk perspectief te tonen? “Oorlogsnarratieven krijgen een boel academische aandacht en financiering”, zegt zij. Zo is er op dit moment een Navo-tentoonstelling op de Universiteit Leiden en ziet zij een steeds grotere invloed van Defensie op de universiteit. “Ik wilde juist andere perspectieven laten zien, die niet genoeg gehoord worden, maar ook legitiem zijn. Zo is vrede bijna een verboden woord geworden, gelinkt aan verraad.” (Trouw, 27 maart 2025)

Chatham House Rules?

De vele lege plekken vallen op, terwijl de zaal vol zou zijn. Naderhand begrijpen we dat veel studenten zich onder druk van actievoerders en medestudenten teruggetrokken hebben, in plaats van hun academische nieuwsgierigheid en leergierigheid te volgen. Een gemiste kans.

Voor aanvang van de film kondigt een afdelingshoofd aan – zonder dat dit vooraf was afgesproken met de organisatie en zonder wederzijdse instemming ter plekke – dat het publiek geacht werd de Chatham House Rules (participants are free to use the information received, but neither the identity nor the affiliation of the speaker(s), nor that of any other participant, may be revealed) te respecteren. Er mocht niet worden gefilmd en op social media mochten de namen van de panelleden niet genoemd. Dat is voor een dergelijke publieke bijeenkomst op de universiteit ongebruikelijk. Voor situaties als deze lijken de Chatham House Rules niet bedoeld.  Bovendien bleek hierover vooraf geen afspraak te zijn gemaakt, ook niet met de Vierde Golf. In het universiteitsblad Mare werden de panelleden overigens bij naam genoemd.

Diversiteit in reflecties van de panelleden

Bij aanvang van onderstreept Maja Vodopivec onze plicht om vanuit diverse perspectieven te reflecteren op een documentaire als deze. Vandaar een divers samengesteld panel, bestaande uit vier hoogleraren of docenten van LUC plus regisseur Anastasia Trofimova.

Tijdens de twee uur durende film wordt het peloton gevolgd, aanvankelijk in de achterhoede en later aan het front. We horen de soldaten dingen zeggen als dat ze hier vechten om de Russisch sprekende Oekraïeners te bevrijden van de nazi’s en als Trofimova zegt dat hun leger wordt beschuldigd van moord en verkrachting, kunnen ze zich dat niet voorstellen.
De groep wordt gaandeweg kleiner door gesneuvelde soldaten. De overgeblevenen spreken zich steeds duidelijker uit: “Ik denk dat de oorlog kunstmatig verlengd wordt: iemand profiteert hiervan”. “Het is makkelijk om een oorlog te beginnen, maar moeilijk om die te beëindigen”. “Ik voel walging omdat ik niet waar het goed voor is”. “Politici doen een wedstrijdje wie de grootste ballen heeft, en hier vallen de slachtoffers”. “Als ik dit geweten had, had ik nooit getekend”.

Na het zien van de film werd het panel als eerste uitgenodigd hun reflecties te delen.  

De vier LUC-panelleden op volgorde van reageren:

1 – hoogleraar André Gerrits: Een indrukwekkende anti-warfilm. Wat me raakt is hoe slecht uitgerust, slecht getraind en ongemotiveerd deze soldaten zijn. Vaak hebben ze getekend voor het geld. Er is een grote discrepantie tussen wat deze mensen moeten doorstaan en wat het volk wordt voorgespiegeld op Russische tv.

2 – hoogleraar Bart Schuurman leest een verklaring voor met als strekking dat hij het zorgelijk vindt dat we hier een Russische propagandafilm zagen, en teleurgesteld is dat het georganiseerd werd zonder context. Academische vrijheid betekent ruimte voor interpretatie en voor een ander perspectief – maar kan niet zonder the bigger picture. Er wordt te weinig context gegeven over waaróm deze soldaten er zijn. Ze geven af op het Westen en de Navo, en debiteren leugens over de Krim en Donbas zonder tegenspraak van de filmmaker. Hoe kan zij in een land zonder vrijheid van meningsuiting embedded zijn als onafhankelijk filmmaker? Deze oorlog is geen natuurramp, maar heeft een oorzaak die niet benoemd wordt. Het klopt niet dat we hier nu een ambigue boodschap over krijgen.

3 – de Amerikaanse docent Brandon Zicha: ik groeide op in een militair gezin en vind het een geloofwaardig en meeslepend portret van wat deze grondtroepen meemaken. De film is niet bedoeld om feiten te horen over de Donbas. En als het een poging is om een ander (negatief) narratief over Oekraïne te geven, is dat heel slecht gelukt in deze lange film waarin je ‘working class troops, smoking in vans’ ziet. Ik zie eigenlijk vooral dat de Russische strijdkracht totaal geen match is met de Navotroepen.

4 – Engelse docent: refererend aan Augustinus’ uitspraak ‘zelfs wie een oorlog begint, doet dat ter wille van de vrede’ zegt hij dat het gaat om welk soort vrede we nastreven; daarbij doet het streven naar waarheid ertoe – dat mist hij in deze film. Geen woord over hoe deze oorlog tot stand kwam; het lijkt alsof Rusland opeens het slachtoffer werd van een oorlog met voorbijgaan aan al zijn aanvalsoorlogen van de jaren daarvoor. Het leed van deze soldaten is het gevolg van gemaakte keuzes door Ruslands leiders, waar niets over gezegd wordt in deze film. Daarom draagt hij niet bij aan vrede, vindt hij.

Filmmaker Anastasia Trofimova:
In reactie op sommige van de vorige sprekers zegt ze dat het klinkt alsof zij op zoek waren naar een bepaald narratief en dat niet vonden. “Maar besef dat het een ‘observational documentary’ is waarbij ik als ‘fly on the wall’ waarneem wat er gebeurt, en dus geen ‘analytical report’ – daar zijn er al genoeg van over deze kwestie. Voor míj is the bigger picture hier: de gewone man en wat hem in het dagelijkse oorlogsleven overkomt”.

“Ik wist dat ik arrestatie en verwondingen riskeerde door het maken van deze film, omdat het door allerlei nieuwe wetten en regels onmogelijk was toestemming te krijgen. Maar ik wilde dit belangrijke historische moment van mijn land hoe dan ook vastleggen. Mijn land is in oorlog, en als Russische voelt dat ook als mijn verantwoordelijkheid”.

Ze benadrukt ook dat het in oorlogsgebied veel minder georganiseerd dan velen denken. Om dingen voor elkaar te krijgen, draait het eerder om persoonlijke relaties.

Vragen uit het publiek:

-Een alumnus van de Leidse universiteit vindt het heel waardevol dat normale soldaten hier een gezicht krijgen. Hij is verontwaardigd over het ontbreken van een waarachtig open debat volgens echte academische criteria over de aanleiding en redenen van de oorlog. Is verontwaardigd over wat hij academische arrogantie en tunnelvisie noemt, en vraagt zich af welke moeite er gedaan wordt door de universiteit om alsnog een echt debat te faciliteren.

-Een Oekraïense jonge man is verontwaardigd over de 15 emotioneel-manipulatieve momenten in de film die hij telde.

-Een ander plaatst vraagtekens bij Trofimova’s geloofwaardigheid omdat ze niet vervolgd wordt, terwijl veel Russen al worden gearresteerd na het liken van een bepaalde post op de socials.
Hierop reageert panellid Zicha dat het hem niet interesseert of Anastasia al dan niet betrouwbaar zou zijn. “Als wij hier in Europa een film met dit soort ambiguïteit al niet kunnen verdragen, een documentaire waarin we Russische soldaten hun vingers aan elkaar zien lijmen, dan hebben we nu al verloren. En mocht dit inderdaad Russische propaganda zijn, is dit de beroerdste variant ooit. Ik ben juist eerder bezorgd over de reacties erop!”

-Vraag aan panellid Schuurman: U miste context. Maar als er wèl context gegeven zou zijn, westers dan wel Russisch, zou het pas echt een propagandafilm geweest toch? Dat wordt beaamd.

-Een andere filmmaker vraagt Schuurman waarom dit een propagandafilm is, want daar zijn geen regels voor. Zijn antwoord is: door de subtiel gecreëerde ambiguïteit. Er wordt nergens duidelijk gemaakt wat de ondubbelzinnige reden is voor deze oorlog, zegt hij, waarna het publiek reageert met ongelovig gelach en “dít is propaganda!, dít is wat we dag in dag uit via de media horen, alle leugens”. Op boze toon zegt Schuurman dat het tijdsverspilling is om met bevooroordeelde mensen te praten. En even later voegt hij er in reactie op het rumoer een uitspraak aan toe die verbazing oproept: “daar heb je ze weer, de covid-ontkenners.”
Naar zijn mening kun je niet zomaar soldaten onware dingen laten zeggen over nazi’s in Oekraïne, over de oorlog om de Krim en Donbas. “Maar het zijn soldaten, geen academici”, werpt zijn collega Gerrits tegen. “We kijken hier naar een film over Russische soldaten, niet over het hoe en wat van deze oorlog”.

–Wat is de cruciale boodschap in je film, is de laatste vraag aan Trofimova. Laat ieder kijken vanuit zijn eigen mindset en ervaringen, is haar antwoord. Neem ervan mee wat je wil, ik wil niemand een bepaalde visie opleggen. Wat ik wil benadrukken is dat de wereld anders is sinds deze oorlog. Er zijn bruggen weggeslagen tussen Rusland en de rest van de wereld. Maar Rusland zal blijven bestaan, en we zullen elkaar nooit kunnen begrijpen als we elkaar ook niet echt proberen te zien. Er zijn maar heel weinig kansen voor het Westen om de Russische kant te zien, en andersom. Ik hoop dat deze film een heel klein bruggetje zal kunnen slaan.

Wat blijft is een nasmaak van verbazing en onbegrip. Wat maakt dat deze film vooraf zoveel rumoer opriep? Waarom geen echt debat tussen panelleden op basis van twijfel en reflectie in plaats van vooroordeel? Want we zien hier Russische soldaten als mensen, niet anders dan wanneer we soldaten van welk conflict dan ook zouden zien. Het is allesbehalve een pro-Russiche film. Het zien ervan roept compassie op met soldaten die erin geluisd zijn, zoals in veel meer oorlogen. Het doet je als toeschouwer alleen maar verlangen naar vrede.

2) Grand Café Utopie – uitwisseling vanuit nieuwsgierigheid

De tweede screening verliep zonder enige wanklank en na afloop een respectvolle uitwisseling vanuit nieuwsgierigheid. Een jonge journalist van het AD was er door zijn redacteur op uitgestuurd om vooraf de stemming te peilen en sprak met een aantal bezoekers. Gevraagd naar zijn verwachtingen voor de film zei hij die niet te hebben: geen tijd om hem te bekijken, want hij moest alweer door naar een andere opdracht.

Pro-Russisch?

In het AD stond de volgende dag dat de bezoekers “wantrouwen richting media” ventileerden en “corona-scepsis”, en dat de documentaire ‘vermeend pro-Russisch’ zou zijn. In werkelijkheid is de documentaire pro-Russisch noch pro-Oekraïens. Het bleek een pro-vredes-documentaire, waar de realiteit van de oorlog in beeld wordt gebracht met de Russische soldaten als medemens.

Na afloop was de brandende vraag waarom deze documentairefilm als Russische propaganda kan worden neergezet. De Russische soldaten komen er niet best vanaf. Aanvallen mislukken, soldaten worden afgeslacht, de communicatie valt stil, het materieel is gammel. Sigaretten, alcohol en de moed der wanhoop houden ze op de been.

Menselijkheid

In het vraag- en antwoordgedeelte na afloop, gemodereerd door Vierde Golf’er Martijntje Smits zegt Anastasia Trofimova dat de enige reden die zij voor het oordeel ‘pro-Russisch’ kan bedenken is dat de Russische soldaten als menselijk worden geportretteerd, en de oorlogsmachine heeft onmensen nodig als tegenstander.
Trofimova legt uit wat haar motivatie, haar missie was: vrede. Ze heeft geen probleem haar leven daarvoor op te offeren, en is nooit bang geweest. Het is haar gelukt om half clandestien ingebed te zijn in een brigade, met toestemming van een veldcommandant maar zonder toestemming van de hogere echelons. De soldaten beschermden haar en gingen haar als een van hen zien. Ze stonden er achter dat hun dagelijks leven in beeld werd gebracht. Een leven dat vaak vroegtijdig eindigde op het slagveld. Dit maakt deze film een unieke film, een zeer moedige film. Alleen door de gruwelijkheid, de zinloosheid van de oorlog te laten zien kan er vrede komen. Een rechtvaardige vrede? De Romeinse generaal Cicero zei al: beter een onrechtvaardige vrede dan een rechtvaardige oorlog. Deze film laat zien waarom dat nog steeds zo is.