Gemodereerd door Yoeri Albrecht, vond er een uitwisseling plaats met
. hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans, die tijdens de coronatijd deelnam aan debatten over de juridische aspecten van de maatregelen,
. burgemeester van Breda Paul Depla, die met Femke Halsema januari 2022 de door 30 burgemeesters ondertekende brandbrief schreef omdat de logica in het coronabeleid zoek was en een repressieve overheid tegenover haar eigen burgers kwam te staan.Zie deze link (achter betaalmuur).
. Martijntje Smits, techniekfilosoof en medeoprichter van de Vierde Golf naar aanleiding van de aantasting van de grondrechten tijdens de pandemie.

Tijdens het debat wordt nog in herinnering gebracht dat de Balie besloot om zich tijdens de lockdown bij de Kamer van Koophandel te laten registreren als levensbeschouwelijke instelling zodat ze ‘leden’ kon ontvangen. Omdat maatschappelijk debat de kernactiviteit van de Balie was en is, werd deze registratie toegekend.
Bij de afsluiting van dit debat zal Albrecht de drie deelnemers bedanken voor hun bijdrage aan het maatschappelijke debat tijdens de coronacrisis, vanuit zorg en liefde voor de rechtsstaat.

Veiligheidcrisis met eendimensionele aanpak
Depla: de pandemie werd gedefinieerd als een veiligheidscrisis, waardoor alles ook als veiligheidsprobleem werd gezien. Dat leidde tot een eendimensionele aanpak met noodverordeningen, controlerende boa’s, boetes. Voor een korte crisis gepast, maar totaal ongeschikt voor een periode langer dan enkele dagen. Het aanvankelijke draagvlak onder burgers – in maart 2020 waren er helemaal geen regels nodig – verdween door het ontbreken van overleg met betrokkenen. Dat ging wringen, de samenleving kwam tegenover de overheid te staan. Terwijl je als burgemeester van de hele stad bent, en moet zorgen dat dat zo blijft door het combineren van ‘normeren en verbinden’, ging de overheid juist polariseren en alleen nog regels handhaven. Dit terwijl er in principe nog ruimte voor maatwerk per regio was: de situatie in een grote stad is immers anders dan in een landelijk gebied. In plaats van een middel werden de regels echter een doel op zich, mede omdat er onder burgers weinig tolerantie was voor uitzonderingen.

Voermans: de Wet Veiligheidsregio’s (Wvr) is gebaseerd op het omgaan met besmettelijke veeziektes (isoleren en ruimen) maar bleek niet te passen bij een crisis als deze. De vraag is: waarom is het bestaande Noodrecht (voor beperkte uitzonderingstoestanden) niet gebruikt, waarbij de Staten Generaal over het gebruik van de ‘stekker’ gaat? Eenmaal het pad van het noodrecht ingeslagen, leek de weg terug bijna niet meer in te slaan. In juni ’20 oordeelde de Raad van State al dat de maatregelen ongrondwettelijk waren en dat het parlement betrokken moest worden. Dat leidde tot het vermaledijde voorstel voor de ‘tijdelijke wet maatregelen Covid-19’ waarin Hugo de Jonge zelf grondrechten kon beperken. Om dat te voorkomen kwam er een amendement over het aandeel van de Tweede Kamer. De geruststelling van Voermans hierover vindt niet bij iedereen weerklank omdat er nog altijd veel aan te merken is op het democratisch gehalte van deze wet.

Democratie: oog voor verschillende belangen
Zoals Paul Depla zegt, gaat het er in een democratie om dat er oog is voor verschillende belangen, terwijl het nu alleen nog maar over gezondheid en veiligheid ging. Onderwijs en geestelijke gezondheid van jongeren telden bijvoorbeeld niet meer mee. Was het lokaal bestuur aanvankelijk nog gesprekspartner, na de tijdelijke wet werd het gereduceerd tot uitvoerder. De overheid ging alles bepalen, er was geen maatschappelijk eigenaarschap meer. Yoeri Albrecht associeerde het met terugkeer naar het oud-Hollandse regentendom.

Wim Voermans vindt dat we inmiddels al onze rechten weer terugkregen en hij vertrouwt op de Eerste tranche van de wet op Pandemische paraatheid waarin zowel de rol van de Tweede Kamer is vastgelegd als de regionalisering en de noodzakelijke proportionaliteit van grondrechtenbeperking. Een vertrouwen dat niet breed gedeeld wordt met de aanwezigen. Als kanttekening stelt hij dat het nationale noodrecht niet op orde is. En hij erkent dat het Coronatoegangsbewijs (de QR-code) de facto een vaccinatieplicht inhield, die niet strookt met het recht op lichamelijke integriteit. “Oerstom”, zegt hij, “juist omdat Nederland vanwege de vrijwilligheid een hoge vaccinatiegraad had.”

Voorwaardelijke grondrechten
Martijntje Smits poneert dat de democratie half april ’20 weer had moeten beginnen. “We hebben een paar maanden in plaats van een paar weken in een noodtoestand geleefd, dat was ondemocratisch”. Haar fundamentele bezwaar is dat er vanaf het begin schending van de grondrechten plaatsvond zoals het recht van vereniging en het demonstratierecht, waar zowel parlement als bevolking in meegingen. Als dat te lang duurt, corrumpeert dat de macht. Terwijl burgers in een democratie soeverein zijn. Een stukje van deze soevereiniteit geven zij weg aan de staat voor bijvoorbeeld ziekenhuizen en scholen, mits daarbij de politieke grondrechten geborgd worden.
De grondrechten bleken voorwaardelijk te zijn, terwijl die juist beschermend dienen te zijn in slechte tijden. Onze democratie is fragieler dan we dachten.

Voermans onderschrijft Smits’ zorg en meldt tegelijkertijd dat hij met enkele andere staatsrechtgeleerden hierover aan het nadenken is, ook over het demonstratierecht (dat waarschijnlijk een beetje uitgekleed zal worden). Dit terwijl hij ook van mening is dat vanuit de klassieke vrijheidsrechten de ruimte om de staat te bekritiseren moet blijven, en de staat slechts op voorwaarden van het garanderen van de vrijheden bevoegdheden mag krijgen.

Checks and balances
De tijdelijke wet was een draak van een wet die het parlement lamlegde, aldus Smits. Haar grote bezwaar is dat de checks & balances niet deugden – Depla haakt hierop aan door te memoreren dat de Veiligheidsregio’s door gemeenteraden ter verantwoording geroepen mochten worden, maar dat dit nergens gebeurd is. Hij steekt gedurende de avond meermaals de hand in eigen boezem, vindt dat hij krachtiger had moeten optreden ten behoeve van de grondrechten – maar benoemt ook de erg grote druk uit de samenleving om zich te voegen. Zo kreeg hij een 400.000 keer ondertekende petitie van boze Nederlanders om de oren toen hij een voetbalwedstrijd-met-beperkingen wilde laten doorgaan in Breda. Het is makkelijk gezegd dat je je rug recht moet houden, wil hij maar zeggen.

“De ic’s moeten intact blijven” kon door het ontbreken van een maatschappelijke discussie gedurende twee jaar de probleemdefinitie blijven. Aan tafel is men het erover eens dat bij een ‘wicked problem’ je juist méér democratie nodig hebt, maar er was geen sprake meer van deliberatieve democratie – waarin politieke beslissingen tot stand komen door een geïnformeerd debat tussen burgers – tijdens de coronajaren. Door de grondrechtenbeperkingen is het wantrouwen ten aanzien van de overheid gegroeid, en het blijkt de bijl aan het systeem te zijn want zie hoe het land bijna onbestuurbaar is geworden.

Onderhoud van de democratie
De cruciale vraag is hoe we in een volgende crisis met de grondrechten als kern van onze democratie dienen om te gaan. Zeker omdat iets als crisis gaan benoemen tot een politiek instrument is geworden: het is een politieke interpretatie van een situatie, en dat moet bespreekbaar zijn in een liberale democratie. Voermans brengt in dat grondrechten ‘parchment barriers’ zijn, papieren wandjes die alleen overeind blijven als we de democratie willen dragen met elkaar. Smits vult aan dat die wandjes snel kapot kunnen gaan als je het onderhoud verwaarloost, zoals:
. de zorg voor plurale media
. vrije wetenschappen
. vrije kunsten

Reacties uit de zaal
-Een jurist refereert aan Nederlandse Wet op Publieke Gezondheid uit 2008, gebaseerd op de WHO International Health Regulation uit 2005 – waarom is die losgelaten ter wille van de noodmaatregelen? Want in paniek zijn zowel het proportionaliteitsbeginsel (staat het belang in verhouding tot de voorgestelde inbreuk?) als de subsidiariteitseis (is dit de beste manier om het doel te bereiken of zijn er nog andere manieren?) vergeten, terwijl men aan voornoemde wet houvast had kunnen hebben.

-Een ander vraagt zich af wie ‘definitiemacht’ heeft om te bepalen wanneer er sprake is van een crisis? Kijk naar de griepepidemie van 2018 waar geen haan naar kraaide. Maar binnen 18 weken waren er toen 9500 doden gevallen en 16.000 mensen in het ziekenhuis opgenomen. Op de ic’s werd steen en been geklaagd. Terwijl dit niet als een crisis werd aangemerkt.

-De rol van Hugo de Jonge wordt genoemd die enorm polariserend was. Hij heeft mensen zo erg tegen elkaar opgezet dat het zelfs gevaarlijk werd om je uit te spreken als je tegen het heersende vertoog in ging. De Jonge heeft de angst enorm aangewakkerd. Terwijl hij als bestuurder democratische taal diende te spreken, met respect voor de burger, ook als die een afwijkende mening heeft.

-De politicoloog die de eerste demonstratie in Amsterdam niet mocht organiseren uit zijn woede over het afnemen van de vrijheid van meningsuiting wat buiten proporties was. Er heerst nog steeds veel pijn hierover in de samenleving.

Onze ziel
Het slotwoord van Voermans waarin hij de vergelijking maakt met Goethe’s Faust, resoneert in de zaal: “Onze democratische rechtsstaat is onze ziel, het is wie wij zijn. Die kun je niet verkopen, want je kunt haar nooit meer terugkopen”

Terugkijken:
De uitwisseling is hier te zien.