Technocratische arrogantie en de uitholling van de democratische rechtsstaat
Als reactie op de coronapandemie werden onze grondrechten voor geruime tijd ingeperkt. De vrijheid van vereniging en vergadering werd opgeschort, winkels en zelfs scholen werden gesloten, een avondklok werd ingevoerd en uiteindelijk werd een deel van de samenleving uitgesloten van deelname aan belangrijke onderdelen van het sociale leven. Maatschappelijk debat daarover bleek vrijwel onmogelijk. Voor veel mensen werd “de wetenschap” een geloofsartikel en er bleek weinig ruimte voor nuance of kritiek. Wie de grondwettelijkheid van de maatregelen of de wetenschappelijke onderbouwing daarvan ter discussie wilde stellen, werd vaak weggezet als wappie of anti-vaxxer, een diskwalificatie die haaks staat op de democratische basiswaarde dat je andersdenkende burgers tenminste serieus neemt.
De coronacrisis, zo was het heersende idee, kon van bovenaf worden ‘gemanaged’: experts gaven de analyses en oplossingen, bestuurders maakten op basis daarvan hun beleid. Zo werd ten onrechte gesuggereerd dat er louter technische keuzes werden gemaakt en dat er geen sprake was van politieke keuzes – het was immers crisis en “er is geen alternatief” was steeds de reactie.
Technocratie is een organisatorisch systeem waarbij beleidsmakers beslissen aan de hand van adviezen van deskundigen op deelterreinen.
De technocratische benadering waarmee overheden de coronapandemie onder controle wilden houden is niet nieuw maar was in al zijn radicaliteit typerend voor een al sinds decennia dominante visie op politiek en overheid, waarin de samenleving wordt bestuurd als een bedrijf. Politieke vraagstukken worden in die visie voorgesteld als technische vraagstukken. Het lijkt daarbij steeds of er maar één optie is. Maar maatschappelijke problemen vragen om politieke keuzes die gebaseerd zijn op een afweging van waarden. Dat er wel degelijk politieke keuze worden gemaakt blijft nu vaak onzichtbaar. Die keuze is bovendien vrijwel steeds een ‘neoliberale’, kapitalistische keuze: de overheid schept veel ruimte voor de invloed en economische macht van grote bedrijven, terwijl individuele burgers steeds minder keuzevrijheid hebben en de ruimte voor gemeenschapsleven wordt verkleind.
De Vierde Golf komt voort uit diepe teleurstelling in de progressieve partijen die zich onvoldoende effectief verzetten tegen deze technocratische en neoliberale benadering van maatschappelijke vraagstukken. De progressief-linkse kritiek op de effecten van globalisering en de manier waarop economische belangen binnen niet-democratisch gecontroleerde organisaties als het World Economic Forum worden gebundeld, is grotendeels gekaapt door conservatieve en populistisch-rechtse partijen. Progressieve partijen hebben daar geen antwoord op en laten grote groepen solidaire, progressieve democratisch gezinde mensen in de kou staan.
De technocratische, neoliberale visie op de samenleving heeft geleid tot een uitholling van de democratie, tot afnemend vertrouwen in de rechtvaardigheid van het systeem en tot een ongekende verschuiving van macht en inkomen van burgers naar aandeelhouders en naar internationale megabedrijven. Een belangrijk gevolg is een alarmerende polarisatie in de samenleving, beïnvloed door Big Tech, Big Pharma en Big Finance. Veel mensen ervaren dat hun stem niet wordt meegewogen, zij voelen zich buitengesloten en zien hun belangen niet behartigd. Nieuwe crises, zoals de coronapandemie, worden misbruikt om democratie in te perken en grondrechten voorwaardelijk te maken. Zo hollen we van crisis naar crisis. Ondertussen gaan de afbraak en vervuiling van aardse ecosystemen, vooral door grote bedrijven, met onverminderde snelheid door zodat ook in die zin onze ruimte voor gemeenschapsleven wordt verkleind. We zien een gevaarlijk opportunisme en kortetermijndenken van bestuurders die geen rekening houden met de langere termijn, met de vele waarden en belangen binnen de samenleving en met de kwetsbaarheid van ecosystemen.
In een dergelijke technocratische samenleving willen wij niet leven. Alleen met een bloeiende democratie zijn we in staat om de grote vraagstukken van deze tijd op een vreedzame en eerlijke wijze aan te pakken. De grote vraagstukken van de samenleving vragen niet om minder, maar juist om méér democratische rechten, en méér democratische discussie. Er is een stevig, sociaal en democratisch weerwoord nodig op de technocratische en neoliberale politiek en op de uitholling van de democratie die daarvan het gevolg is. Er is een diepgaande herwaardering nodig van democratisch burgerschap, van de democratische rechtsstaat en van andere noodzakelijke pijlers van een democratische cultuur.