Een bezoeker van de boekpresentatie liet ons na afloop dit weten:
“Ik zag wat tegen de avond op, omdat ik soms gewoon niet meer zo’n zin heb om terug te blijven kijken. Omdat het me dan weer terugbrengt onder die verstikkende grauwsluier die over de coronatijd heen hing. Daarnaast was ik bevreesd voor een zekere verongelijktheid die ons kan overvallen als we terugdenken aan alle onredelijkheid die we destijds hebben moeten aanzien en/of ondergaan.
Tot mijn grote opluchting hebben jullie het voor elkaar gekregen om het zware onderwerp op een respectvolle manier te verluchtigen. De hele avond straalde een zeker optimisme uit. En dat zónder het zware onderwerp tekort te doen.

Hetzelfde is jullie gelukt in het boek. De ellende van de coronamaatregelen komt er scherp, eerlijk, en pijnlijk invoelbaar uit. Ook (terechte!) boosheid lees ik, maar wederom tot mijn grote opluchting zonder de verwijtende verongelijktheid, waar ik – als ik heel eerlijk ben – een beetje bang voor was. De algehele sfeer en toon van zowel de avond als van het boek maken dat ik er vertrouwen in heb dat het ook mensen die tot voor kort geen oog hadden voor de maatregelen-ellende zich niet aangevallen hoeven voelen, en dat ook zij geraakt kunnen worden door de verhalen. Hulde dat jullie dat voor elkaar hebben gekregen!”

Vervolgens opende cabaretière (en Vierde Golf’er) Maaike Dirkje Hop onstuimig de avond waarbij ze al snel de zaal snel op haar hand had met scherpe grappen en de lachspiegel die ze de volle zaal voorhield. “Goed om haar nog te zien voor de grote podia haar ontdekken” stond deze week in NRC. Zij stond nu op dit podium niet alleen voor een zaal met mensen die zich hadden verzet tegen het coronabeleid, maar ook met naasten én onbekenden die deels achter de maatregelen stonden/staan. Maaike’s uitdagende gedachtekronkels en de inhoud van de rest van het programma nodigde op een evenwichtige, luchtige maar ook intense manier uit tot het opnieuw openen van het gesprek over deze voor velen pijnlijke tijd. Dat werd bevestigd door een stel waarvan hij voor de maatregelen was geweest en zij tegen. In die tijd geen makkelijke opgave binnen relaties. Gelukkig was het hen gelukt daarin te schipperen, maar er echt goed over praten was lastig. Juist hij wilde nu graag bij de boekpresentatie zijn. Allebei spraken ze aan het einde van de avond lovend over de verbindende toon en het benadrukken van het belang van het benoemen van ‘de olifant in de kamer’ en de noodzaak om het gesprek aan te gaan vanuit erkenning van wederzijdse pijn. Ze merkten op dat het boek daarvoor een handvat kan zijn. De avond had voor hen gevoeld als een soort ‘safe space’ – hoewel Maaike Dirkje Hoop net de draak met dat begrip gestoken had….

Jeroen Bartelse, directeur van TivoliVredenburg en lid van het Comité Stilstaan bij corona nam het eerste exemplaar in ontvangst van Paul Augenbroe, één van de samenstellers van het boek. Hij liet weten geraakt te zijn bij het lezen van ‘Coronasporen’. In zijn dankwoord vertelde hij dat dit zijn kennismaking met de Vierde Golf was, en verrast was over deze bundeling verhalen. “Dit boek verdient het om breed gelezen te worden en zo bij te dragen aan reflectie op deze periode, en aan het (hopelijk) er als samenleving van te leren”.

René ten Bos, hoogleraar Filosofie aan de Radboud Universiteit, benoemde hoe ver weg de coronajaren lijken, “als een wazige droom waaraan je liever niet meer terug wilt denken. Veel mensen beseffen niet hoe ingrijpend die periode geweest is”.
In zijn reflectie wees hij erop dat we de werkelijkheid kunnen bezien vanuit drie perspectieven die tegelijkertijd een rol spelen:

• Het macroniveau is het niveau van de ‘condition humaine’: iedereen wordt geboren en zal sterven, daar proberen we ons weliswaar tegen te verzetten maar niemand vormt een uitzondering. Het is het lot van de mens.
• Het mesoniveau is dat van organisaties en overheden die beleid maken en in geval van een crisis een bepaalde lijn kiezen die gevolgd moet worden. In coronatijd werden de tegenstemmen gesmoord, mensen die zich verzetten tegengewerkt of ontslagen. Ter illustratie refereerde Ten Bos aan het NRC-interview met Diederik Gommers waarin hij vertelde door het ministerie van Volksgezondheid teruggefloten te zijn nadat hij zich kritisch had geuit over de ingezette lijn: dat was nadrukkelijk niet de bedoeling. Ter zake deskundigen werden maar mondjesmaat bij het beleid betrokken en vervolgens in de rol van uitvoerders gedrukt.
• Het microniveau is dat van de beleving, van de mensen met hun menselijke verhalen. Welke ervaringen heb je opgedaan, heb je je aangepast of niet, wat heb je meegemaakt?

Vaak worden die drie niveaus niet goed met elkaar in verband gebracht en is één ervan  dominant. Terwijl het voor een integraal beeld als basis voor besluiten juist belangrijk is om ertussen te schakelen, heen en weer te gaan, ze in verband met elkaar te brengen. Wees je ervan bewust vanuit welk niveau je iets beschouwt, en dwing jezelf er overstijgend naar te kijken, moedigde hij het gehoor aan. Want voor het leren van een crisis is het tegelijkertijd in ogenschouw willen nemen van de verschillende perspectieven onmisbaar.

Het viel René ten Bos op dat verschillende bijdragen uit ‘Coronasporen’ al deze drie niveaus raken, wat het boek in zijn ogen extra interessant maakt: het overstijgt de particuliere ervaringen. Zo zijn er verhalen die naast het microperspectief van de persoonlijke ervaringen ook het mesoniveau van de systeemwereld raken: de wereld waarin mensen werkzaam zijn of waarin ze onderdeel zijn van de in het systeem geldende behandelingen. Waarin het systeem dominant is boven de menselijke beleving.
Het kan verrijkend zijn om bij het lezen van de diverse verhalen uit Coronasporen deze bril op te zetten. Dat zal misschien ook kunnen bijdragen aan het wegtrekken van die ‘wazige droom’ die corona nu geworden is. Zodat er alsnog collectief van geleerd kan worden.

Maarten Fornerod, onafhankelijk onderzoeker en schrijver werkte tot voor kort als wetenschapper en professor in het ErasmusMC en vroeg zich bij het begin van de maatregelen af of iedereen gek geworden was. Pas nadat hij was geïnterviewd bij Blckbx lieten collega’s weten dat ze hem daar gezien hadden, en ontstond er een soort geheim genootschap van dissidenten. Als je je niet verenigt, raak je geïsoleerd. Gerenommeerde wetenschappers zijn weggewerkt met een smoes over wetenschappelijke integriteit, zoals gebeurde met celbioloog Rogier Louwen n.a.v. een preprint over de betrouwbaarheid van PCR-tests, en met kankeronderzoeker Saskia Mostert van het Prinses Máxima Centrum voor Kinderoncologie na een artikel in BJM Public Health waarin de oversterfte in verband werd gebracht met het vaccin. Zolang omstanders zich gedeisd houden uit angst voor repercussies, verandert er niets in het systeem.

De ‘light verses’ van Peter van der Vlis illustreerden dat je ook in zware tijden lichtheid kunt brengen. Het daarna door Mandy Eggerding voorgelezen verhaal ‘We doen het voor de oma’s en opa’s’ (p.91 uit het boek) bracht een diepe stilte in de zaal, en tranen.
Een aanmerkelijk deel van de bijdragers heeft anoniem meegedaan vanuit zorg over gevolgen voor hun professionele of privéleven. Daarom sloten zij  liever niet aan op het podium toen de samenstellers de schrijvers bedankten. Het verwijst naar een van de deze avond uitgesproken wensen voor beleid tijdens een volgende crisis: dat er daadwerkelijk actief ruimte gemaakt zal worden voor tegenstemmen, en een dergelijke anonimiteit niet meer nodig zal zijn. Als Vierde Golf willen we ons hier vanuit de gedeelde waarde van Radicale Dialoog blijven inzetten. Tijdens het napraten werden er voorzichtig al eerste bruggen geslagen tussen voor- en tegenstanders van de maatregelen. Deze invalshoek kan werken!

Een dag later hoorden we dat de eerste druk al was uitverkocht – voor ons een bevestiging van de noodzaak ervan, en van de behoefte aan het willen horen en zien van elkaars pijn zoals het citaat van Gaston Remmers waarmee we het boek openen:

“Mensen die zich laten raken door verdriet beleven en activeren hun menszijn opnieuw. Het opent hun hart. Het delen van verdriet is een daad van naastenliefde. Het aanvaarden daarvan ook. Daarom moet het van de daken”.