Naar aanleiding van het boek Coronasporen. Verhalen van een samenleving onder druk geven we hier enkele suggesties en oefeningen die kunnen helpen bij het voeren van een dialoog tussen mensen die in de coronatijd verschillende keuzes maakten. In veel relaties tussen dierbaren, vrienden, collega’s, buren leidde dat tot onbegrip of zelfs verwijdering.
Nu we vijf jaar verder zijn, is er wellicht wat meer ruimte ontstaan om alsnog over dit pijnlijke punt (vaak van beide kanten) te praten.

Bedenk:

Je hoeft niet tot een consensus te komen. Elkaar horen kan al voldoende zijn. Je hoeft het niet per se met elkaar eens te zijn om elkaar te kunnen begrijpen.
Het kan helpen om te zoeken naar wat jullie wél verbindt, naar gedeelde waarden. Een voorbeeld: ‘We wilden allebei niet dat er mensen onnodig zouden lijden of overlijden. De een was bang dat dit door corona zou gebeuren, de ander dat het door de vaccinatie zou gebeuren.’

Een succesvolle dialoog voeren met iemand door wie je je gekwetst hebt gevoeld, vraagt een niet te onderschatten geestkracht: de kracht om radicale empathie met de ander op te brengen, terwijl je zelf ook zo graag begrepen wordt.
De eerste horde die jullie voor het aangaan van een dergelijk gesprek moeten nemen, is daarom ook de vraag wat je er ten diepste mee zou willen bereiken? Ben je in staat om waarachtig de beweegredenen van de ander te begrijpen? In hoeverre speelt de eigen behoefte aan erkenning van jouw pijn een rol? Mocht die behoefte heel groot zijn, dan kun je ‘technisch’ gezien de juiste vragen stellen, maar is het erg moeilijk om oprecht naar de antwoorden van de ander te luisteren.
Het kan helpen om dit vooraf naar elkaar uit te spreken, en dat je je best wil doen om open te luisteren maar dat dit misschien niet steeds zal lukken. Daarmee maak je het makkelijker om het er tijdens het gesprek over te hebben als het even niet lekker loopt.

1 Oefenen in dialoog/geweldloze communicatie
Een dialoog aangaan is iets wat we zelf kunnen doen om relaties – en daarmee ook de samenleving – te verbeteren De basishouding daarvoor is: luisteren en oprecht zijn.
Hou ruimte in jezelf voor verwondering: het kan altijd nog weer anders zijn dan je dacht.
En oefen jezelf in het ontvangen van wat de ander zegt als expressie van die persoon, zonder wat diegene zegt persoonlijk te maken: zij/hij uit iets van zichzelf, wat niet meteen een oordeel over jou hoeft te betekenen.

Vragen voor jezelf die je kunnen helpen goed te luisteren:

Wat hoor ik de ander zeggen, wat klinkt er voor mij door áchter de woorden?
Hoe zal het voor die ander zijn?
Waar heeft de ander behoefte aan? (Is dat gezien en erkend worden? Begrip? Dieper doorvragen op wat zij/hij beleefde bij dit onderwerp?)

In de methode van verbindende communicatie (Non-violent Communication) oefen je met de tweeslag ‘Eerlijk uiten & Empathisch luisteren’.

Eerlijk uiten: Ik voel…, omdat ik… (behoefte uiten)
Empathisch luisteren: Voel jij…, omdat jij…(behoefte)?
Wat kan ik doen om te zorgen dat die behoefte wél vervuld wordt?

Voorbeeld
Een zus voelde dat de in coronatijd gegroeide afstand met haar broer enkele jaren later nog niet voldoende overbrugd was. De relatie was altijd warm en nabij geweest, maar dit was een gevoelig taboe-onderwerp geworden en twee jaar nadat de pandemie voorbij was, probeerde de zus erover te praten. De broer reageerde geprikkeld en kapte het gesprek af. Toen de zus liet weten hoe geraakt zij zich voelde en vroeg of hij bereid was een extra stap te doen om er alsnog over te praten, stemde hij toe. Er volgde een gesprek waarin het door goed luisteren over en weer alsnog lukte om naar elkaars gevoelens te vragen. Het hielp om af en toe samen te vatten wat de een of de ander zei, en te checken of dat klopte. Daardoor konden ze vervolgens aan elkaar vertellen wat ieders behoefte was op dit zo gevoelig geworden thema: de zus dat ze weer kon praten over hoe dit thema haar nog steeds bezighield, zonder de kramp dat haar broer dan meteen allergisch zou reageren. De broer dat hij zich vrij wilde voelen om er kort in plaats van uitgebreid op in te gaan, zonder meteen een oordeel om z’n oren te krijgen.
Ze waren het niet eens geworden over inhoudelijke aspecten, maar het empathisch luisteren was een goed begin om de verbondenheid weer te ervaren en versterken.

2 Hoe kom je van ‘standpunteren’ naar ‘dit is voor jou belangrijk, dit is voor mij belangrijk’

Heb je de neiging om in een pittige discussie rationele of emotionele argumenten te geven en meer van hetzelfde te blijven doen (herhaling van standpunten), waardoor je merkt niet verder te komen, probeer dan eens het volgende. Zeg : ‘Ik merk dat we in herhaling vallen, en er is een manier om daar uit te blijven. Als jij nu antwoordt, wil ik je graag de vraag stellen: ‘Wat maakt dat dit belangrijk is voor jou?’ Dat doe ik om beter te begrijpen hoe dit voor jou werkt. Dit kan twee of misschien zelfs wel drie keer zijn.’ (Je kunt het ook eerst oefenen in minder pittige gesprekken, of in een rustig gesprek met iemand die je vertrouwt zonder dat er sprake van tegenstellingen is.)

Stel dat jij je verzette tegen het coronabeleid en je gesprekspartner vond het belangrijk om de overheid te volgen. Jij vraagt: ‘Wat maakte dat zo belangrijk voor jou?’ Waarop de ander antwoordt met: ‘Omdat ik zag dat de overheid haar uiterste best deed in een volstrekt nieuwe en onoverzichtelijke situatie en ik vertrouwend wilde zijn.’ Jij stelt als vervolgvraag: ‘Wat maakte het vertrouwend zijn dan zo belangrijk voor je?’ Waarop de ander zou kunnen zeggen: ‘Omdat ik een deel van de oplossing wilde zijn, niet het probleem nog groter maken voor de overheid.’
Zo nodig doe je dit zelfs een derde keer, en zo kom je vaak verrassend snel op een ander niveau in het gesprek, met een dieper begrip en verbinding.

Voorbeeld
Twee vriendinnen maakten elk fundamenteel andere keuzes in de coronatijd: de ene volgde het beleid, liet zich in vertrouwen vaccineren en begreep niks van ‘wappies’. De ander sloot zich aan bij de Vierde Golf, deed mee aan demonstraties en wantrouwde de vaccins. Het ongemak tussen hen was groot geworden en de vanzelfsprekendheid van het contact was in wederzijdse behoedzaamheid veranderd. Na drie jaar spraken ze tijdens een wandeling allebei hun verlangen uit om het vertrouwen te herstellen. Over en weer, om de beurt vroegen ze naar ‘het waarom’ van de gemaakte keuzes, en zagen ze dat sommige uit gedeelde waarden voortkwamen, zoals zorg voor liefde en verbinding in families en vriendenkring. Waarden die tot heel verschillende keuzes hadden geleid. Het hierdoor ontstane begrip verzachtte de opgelopen pijn in hun vriendschap.

3 Van monologen naar een gesprek

Een echt gesprek betekent dat je niet steeds ‘zendt’ maar ook vragen stelt aan elkaar. Probeer weg te blijven van verwijten en oefen jezelf in het geïnteresseerd blijven. Een ‘magisch middel’ daarvoor is het stellen van nieuwsgierige vragen.

Bij ver uiteen liggende opvattingen helpen opmerkingen als:

Ik wil begrijpen hoe dit voor jou voelt.
Ik wil begrijpen waarom je dit zegt zoals je zegt (bijvoorbeeld als de ander op een veroordelende manier formuleert).

Vaak komt er dan een kantelpunt in het gesprek, waarna mensen ook vragen aan jou gaan stellen, en nieuwsgieriger worden in plaats van het eigen standpunt te blijven benadrukken.

4 Dialoogoefening: ervaringen erkennen en wederzijds begrip bevorderen

Ten slotte een meer methodische oefening voor als het flink is gaan schuren in relaties. Doel ervan is om in elkaars schoenen te gaan staan.

Dit gesprek kan met z’n tweeën maar ook met een groepje. Soms kan het helpen om er een neutrale begeleider bij te hebben die zorgt dat de methode goed gevolgd wordt.

Stap 1. Introductie met:

– allebei het doel bevestigen: begrip en erkenning (en niét elkaar willen overtuigen)
– en de basisregels:

Geen oordelen of onderbrekingen.
Luisteren met een open houding.
Delen van persoonlijke ervaringen in plaats van meningen.

Stap 2. Persoonlijke ervaringen delen

Stimuleer om concrete ervaringen te delen. Vraag bijvoorbeeld om de beurt:
- ‘Wat was een bepalend moment voor jou in de coronatijd?’
- ‘Wat riep dat bij je op aan gedachten en gevoelens?’
Laat elkaar 3-5 minuten spreken zonder onderbreking.
Na elk verhaal vat de ontvanger samen wat zij/hij heeft gehoord en checkt bij de ander of dat klopt.

Stap 3. Perspectiefwisseling

Vraag elkaar om de beurt:
- ‘Hoe denk je dat het was om in mijn schoenen te staan, aan de andere kant dan waar jij stond?’
- ‘Welke zorgen of waarden herken je in mijn keuzes?’

Stap 4. Gemeenschappelijke waarden verkennen

Gesprek over gedeelde waarden:
- ‘Welke waarden herkennen we in elkaars verhalen (zoals veiligheid, vrijheid, zorg voor anderen, gelijkwaardigheid, autonomie et cetera)?’
- ‘Hoe kunnen deze waarden ons helpen om elkaar beter te begrijpen?’

Stap 5. Reflectie en Afsluiting

Deel met elkaar wat deze dialoog je bracht.