Ze gaat staan in de volle zaal van Pakhuis de Zwijger. Een oudere dame van halverwege de zeventig, met een smal lichaam, beweeglijke handen en heldere ogen. Ze zegt “Ik ben gepensioneerd verpleegkundige en ben hier gekomen omdat ik mijn verhaal kwijt moet”. Haar schouders zijn gespannen. Ze is afgekomen op de avond van de Vierde Golf waarbij gesproken werd met Ewald Engelen over zijn onlangs verschenen boek ‘Wappie’, een bundeling van zijn tijdens coronatijd verschenen essays in de Groene Amsterdammer.

De dame recht haar rug. “Ik wil vertellen hoe ik het grootste gedeelte van mijn vrienden verloren heb. En niet alleen mijn vrienden maar ook mijn dochter en mijn kleinkinderen zie ik niet meer. De enige reden hiervoor was dat ik me niet wilde laten vaccineren”. Ze probeert haar gezicht in de plooi te houden maar er rollen tranen over haar wangen. “Ik begrijp het niet”’ zegt ze. “Ik ben uitgesloten, mocht niet meer komen”.

De pijnlijke situatie van de QR-code en bijbehorende uitsluiting van de ongevaccineerden en niet volledig gevaccineerden (wat neerkwam op zo’n drie miljoen Nederlanders vanaf dertien jaar!) wordt hierin met humor benaderd en ging rond op social media tijdens de coronatijd.

Humor hadden we nodig om overeind te blijven.

Toch is er iets geknakt. In de naweeën en op deze koude winterdagen wil niemand het meer hebben over lockdowns, vaccinaties en QR-codes. Liever kijken we vooruit, genieten nog meer van het buiten zijn, de vakanties en een kerst met de gehele familie. Maar heel veel mensen die door de QR-code uitgesloten werden, zitten nog wel met een geknakt vertrouwen tussen hun vrienden en op hun werk.

Op iedere debatavond van de Vierde Golf breekt er wel iemand en vertelt zijn of haar schrijnende verhaal. Vaak over eenzaamheid en uitsluiting. Daarom besloten we, mede aangezet door de dame en haar kwetsbare verhaal tijdens de avond met Ewald Engelen, een avond te organiseren om ruimte aan deze emoties te geven. Zo hadden we vlak voor de kerst een avond voor leden om de harten te luchten: een lief-en- leedavond. De verhalen werden als open wonden op tafel gelegd, mochten er even zijn, heel even, want zelfs binnen de veilige muren waarbinnen ze neergelegd werden voelden ze nog uiterst kwetsbaar. Verhalen over de depressieve en eenzame kinderen van aanwezigen, die geknakt uit de crisis zijn gekomen en nog steeds niet hersteld zijn, hulp nodig hebben en zich verdwaald voelen. Relaties met vrienden, familie en geliefden die dusdanig gepolariseerd zijn dat herstel onmogelijk is of lijkt. Het verlies van de veilige omgeving. Het met de nek aangekeken zijn op het werk. Het niet durven vertellen op je werk (soms nog steeds niet) dat je je niet hebt laten vaccineren. De onophoudelijke stroom van negatieve reacties op je keuze: het vergelijken met rechts-extremisme, het ridiculiseren in media en politiek met woorden als wappie of zinnen als “ze moeten opgesloten worden op een eiland”, “We weten vrij goed waar ze wonen, vrij precies. Per postcode weten we waar ze wonen” en over het willen overtuigen van de ongevaccineerden: “wijk voor wijk, deur voor deur, arm voor arm”. Gevaccineerde kinderen die hun ongevaccineerde klasgenoten verweten: “door jou kunnen we niet op schoolreis”.  

De verwensingen waren ontelbaar. De haat voelbaar en groot. Ik lag er wakker van, net zoals de anderen dat deden die er op deze avond over vertelden daar tussen die veilige muren bij de Vierde Golf. “Er is iets kapot in mij,” zei een jonge man, en de rest knikte. “Een vertrouwen is weg, een vertrouwen dat het goed komt.” En we hebben gezien en gevoeld hoe makkelijk je uitgesloten kunt worden. We waren ziekteverwekkers, asociaal, dom, gevaarlijk, onderontwikkeld, wetenschapsontkenners, egoïstisch. We moesten buiten de maatschappij geplaatst worden. En werden dat ook middels de QR-code.
En net als vaker gebeurd is in de geschiedenis toen een deel van de mensheid betiteld werd als minderwaardig, vies of gevaarlijk, waren er maar weinigen die zich hier tegen uitspraken. Beste vrienden togen blij naar de theaters en cafés zodra de QR-code werd ingevoerd. Boekten uitjes en deelden dit na de lange lockdowns vol euforie op social media. Dat een grote groep niet meer mee mocht doen vonden zij logisch. Geen vragen. Geen steun. Geen medeleven. We hadden de keuze volgens hen. Je kon je toch vaccineren?

Maar is en was dat wel zo?
Zijn overtuigingen een keuze?
In hoeverre is medische vrijheid een recht?
Is het logisch om mensen uit te sluiten die ervan overtuigd zijn dat zij schade aanbrengen aan hun lichaam, of sterker nog, dat van hun kinderen, als zij zich laten vaccineren?
Is het logisch dat een zo persoonlijke overtuiging van hogerhand overruled mag worden zonder bewijzen maar onderbouwd met hoopvolle verwachtingen? Waar was de ruimte voor andere wetenschappelijke opvattingen?

En nee, ook nadat al snel bleek dat transmissie er niet mee gestopt werd en de vaccins inderdaad niet zonder risico waren, werd de groeiende groep van deels of geheel ongevaccineerden onverminderd uitgesloten. Daarin volop aangemoedigd door de vele praatprogramma’s, media en de politiek waarin nauwelijks tot geen ruimte was voor een andere kijk. Iedereen was het met elkaar eens. Of nou ja, bijna iedereen.

Een aantal vrienden had zich laten vaccineren met het Janssenvaccin en reageerden verontwaardigd toen zij in het buitenland ook uitgesloten werden omdat dit vaccin daar niet voldeed. Zij hadden zich juist om het reizen laten vaccineren en voelden zich bedonderd. Terecht. Maar was het bedonderen al niet veel eerder begonnen?

Maar zo werkte dat dus. Dat weten we nu. Uitsluiting is een menselijke reactie die niemand vreemd is als het gaat om eigen veiligheid of eigen belangen of als er een overheersende mening of regel geldt. Dit start al op het schoolplein. Ook hier in dit bolwerk van vooruitgang en ‘veilig’ Nederland.
Juist daarom is er de democratie. Democratie die mede staat voor het beschermen van minderheden, verwerd gedurende de crisis echter tot een technocratie, waarbij een beperkte, door de overheid gekozen groep adviseurs het overheersende narratief voorop stelde en vervolgens binnen onze democratie de kleinere groep met andere gedachtes de mond snoerde.
Is dat nog met recht een democratie te noemen?

Vanuit deze zorg werd de Vierde Golf opgericht. Een groep van links ontheemde burgers die zich hard willen maken voor een crisisbestendige democratie. Want onze democratie bleek niet zo crisisbestendig als gedacht.

Dit besef: hoe snel een samenleving zich tegen je kan keren, is in onze botten gekropen. We zijn er door veranderd. Met ‘we’ bedoel ik de enorm grote groep mensen die ik nu nog spreek via de Vierde Golf of andere kanalen die zich uitgesloten hebben gevoeld. Er is een unheimisch gevoel blijven hangen. Niet dat dit nog uitgesproken wordt naar anderen, niet dat hierover gesproken wordt met degenen die ons mede uitsloten – vaak onze eigen vrienden – nee, dat gebeurt zelden. Het is duidelijk dat veel van ons het er liever niet meer over willen hebben: het gevoel overheerst dat het geen zin heeft, want ook al die anderen maakten een keuze en blijven dit verdedigen. Maar zij, of jij, of jullie, die geen moeite hadden met het vaccineren en niet de ervaring kennen van het uitgesloten worden, beseffen denk ik niet hoe groot de achtergebleven pijn is en hoe polariserend die pijn ligt te broeien onder de samenleving. Het vertrouwen is weg. Als PvdA/GL-leider Frans Timmermans zich onmiddellijk na de uitslagen van de verkiezingen boos uit en zegt: “Wij sluiten niemand uit”, weten wij inmiddels beter. Het maakt ons boos. De PvdA, samen met vrijwel alle linkse partijen en hun aanhangers, sloten maar wat graag uit is helaas gebleken. Deze woorden zijn voor ons daarom holle frasen geworden die we niet meer geloven.
We zijn behoedzaam nu. We luisteren met andere oren. We lezen tussen de regels. We wegen onze eigen woorden. We geven elkaar rugdekking. We zijn voorbereid.

Maar ergens hoop ik nog steeds dat ik het verkeerd zag. Dat er een gesprek komt. Een uitleg. Ik hoop dat vrienden die wel meegingen in de QR-codes en de uitsluiting zich alsnog zullen uitspreken en zich verontschuldigen: sorry, ik had anders moeten reageren, het was niet oké wat er gebeurde, ik heb me te weinig uitgesproken. Een enkeling zoals cabaretière Claudia de Breij deed dit toen ze schreef dat zij achteraf gezien niet mee had willen werken aan de QR-code. Dat zij zich destijds te veel mee liet nemen in de regels van het theater maar daar nu met terugwerkende kracht spijt van heeft. Dat steunt. Dat geeft wat vertrouwen terug.

Maar tot op heden is het verder vooral stil. Al zijn er velen die zonder woorden laten merken dat zij anders zijn gaan denken. En ik weet dat er velen waren die het ook allemaal niet zo goed wisten, die niet zozeer uit kwade wil meegingen in de regels. Ik denk echt dat de meesten geen kwaad zagen in de maatregelen: we leven toch in een veilig land? Een democratisch veilig land voor iedereen?

De meesten zagen de uitsluiting als een democratische keuze. De pijn van de uitgesloten drie miljoen Nederlanders was niet zichtbaar.

Misschien is het daarom nodig dat deze verhalen verteld worden, de pijn zichtbaar wordt. Want één ding weet ik wel – pijn die genegeerd wordt gaat etteren en etterende wonden in de maatschappij zorgen voor excessen. Daar is niemand bij gebaat. Dus laten we praten, praten met ruimte voor elkaars verhaal, met ruimte voor de pijn zodat hopelijk, ja hopelijk, de wonden mogen genezen, van iedereen.